Chất bảo quản là gì? Ảnh hưởng của chất bảo quản đối với con người

Trong đời sống hiện đại, thực phẩm và sản phẩm tiêu dùng ngày càng phong phú, đa dạng. Để đảm bảo sản phẩm có thể giữ được chất lượng trong thời gian dài, các nhà sản xuất thường sử dụng chất bảo quản. Tuy nhiên, khái niệm này đôi khi khiến nhiều người lo ngại: Liệu chất bảo quản có gây hại cho sức khỏe không? Có nên tránh hoàn toàn các sản phẩm chứa chất bảo quản? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về chất bảo quản, vai trò cũng như ảnh hưởng của chúng đối với con người.

Chất bảo quản là gì?

Chất bảo quản là những hợp chất tự nhiên hoặc tổng hợp, được thêm vào thực phẩm, dược phẩm, mỹ phẩm… nhằm ngăn ngừa sự hư hỏng, ức chế vi sinh vật gây hại và kéo dài thời hạn sử dụng.

Từ hàng ngàn năm trước, con người đã biết áp dụng nhiều cách bảo quản tự nhiên như phơi khô, ướp muối, lên men, ngâm giấm. Ngày nay, cùng với sự phát triển của công nghiệp thực phẩm, nhiều chất bảo quản tổng hợp ra đời, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng toàn cầu.

Ví dụ phổ biến:

• Tự nhiên: muối, đường, giấm, nước cốt chanh (axit citric).

• Tổng hợp: natri benzoat (E211), kali sorbat (E202), nitrit/nitrat (E249–E252).

Phân loại chất bảo quản thường dùng

1. Chất bảo quản tự nhiên

Đây là nhóm đã được sử dụng từ lâu đời. Chúng an toàn và quen thuộc với người tiêu dùng:

• Muối: ức chế vi sinh vật, thường dùng trong cá muối, dưa muối.

• Đường: tạo môi trường thẩm thấu cao, vi khuẩn khó phát triển (mứt, siro).

• Axit citric: có nhiều trong chanh, cam, giúp ngăn oxy hóa, giữ màu thực phẩm.

• Giấm (axit axetic): tạo môi trường chua, ức chế vi khuẩn.

2. Chất bảo quản tổng hợp

Đây là các hợp chất hóa học được sản xuất công nghiệp, sử dụng rộng rãi trong chế biến thực phẩm, dược phẩm:

• Natri benzoat (E211): ngăn nấm men, nấm mốc, thường có trong nước ngọt, nước sốt.

• Kali sorbat (E202): chống nấm mốc, dùng trong phô mai, bánh kẹo.

• Nitrit/nitrat: giữ màu đỏ hồng của xúc xích, thịt muối, đồng thời chống vi khuẩn gây ngộ độc.

• Sulfite: bảo quản trái cây khô, rượu vang.

Lợi ích của chất bảo quản đối với con người

Chất bảo quản không chỉ mang lại lợi ích cho nhà sản xuất mà còn giúp người tiêu dùng có thực phẩm an toàn hơn.

1. Bảo vệ sức khỏe

Nhiều loại vi khuẩn và nấm mốc có thể phát triển trong thực phẩm, gây ngộ độc hoặc bệnh tật. Chất bảo quản giúp ức chế chúng, bảo vệ người tiêu dùng. Ví dụ: nitrit ngăn vi khuẩn Clostridium botulinum – tác nhân gây ngộ độc thịt hộp cực kỳ nguy hiểm.

2. Duy trì chất lượng sản phẩm

Chất bảo quản giúp giữ được màu sắc, hương vị, cấu trúc thực phẩm trong thời gian dài. Điều này đặc biệt quan trọng đối với thực phẩm chế biến sẵn, nước giải khát, đồ hộp.

3. Giảm lãng phí thực phẩm

Nhờ có chất bảo quản, thực phẩm có thể lưu trữ lâu hơn, hạn chế hư hỏng, góp phần giảm thất thoát lương thực trong sản xuất và tiêu dùng.

4. Thuận tiện cho vận chuyển và xuất khẩu

Với những sản phẩm xuất khẩu đường dài, chất bảo quản đóng vai trò đảm bảo hàng hóa đến tay người tiêu dùng vẫn an toàn và tươi ngon.

Tác hại của chất bảo quản khi lạm dụng

Bên cạnh những lợi ích, việc sử dụng quá mức hoặc sai cách chất bảo quản có thể gây hại cho sức khỏe con người.

1. Dị ứng và kích ứng

Một số người nhạy cảm với sulfite trong trái cây khô, rượu vang có thể gặp phải triệu chứng nổi mẩn đỏ, khó thở, thậm chí sốc phản vệ.

2. Nguy cơ ung thư

Nitrit và nitrat có thể kết hợp với amin trong thực phẩm tạo thành nitrosamine, một chất đã được nghiên cứu là có khả năng gây ung thư nếu tiêu thụ lâu dài với lượng lớn.

3. Ảnh hưởng hệ tiêu hóa

Một số chất bảo quản tổng hợp có thể làm thay đổi hệ vi sinh đường ruột, ảnh hưởng đến tiêu hóa và miễn dịch.

4. Gánh nặng cho gan, thận

Gan và thận là cơ quan chịu trách nhiệm chuyển hóa và đào thải độc chất. Nếu tiêu thụ quá nhiều chất bảo quản, chúng có thể bị quá tải, gây ảnh hưởng lâu dài.

Chất bảo quản có thực sự nguy hiểm?

Thực tế, chất bảo quản không hoàn toàn xấu. Vấn đề nằm ở liều lượng. Các tổ chức quốc tế như WHO, FAO và Ủy ban tiêu chuẩn thực phẩm Codex đã quy định giới hạn an toàn (ADI – Acceptable Daily Intake) cho từng loại chất bảo quản.

Ví dụ:

• Natri benzoat: tối đa 5 mg/kg trọng lượng cơ thể/ngày.

• Kali sorbat: tối đa 25 mg/kg trọng lượng cơ thể/ngày.

Nếu tuân thủ quy định, chất bảo quản giúp bảo vệ thực phẩm và sức khỏe cộng đồng. Ngược lại, khi lạm dụng, chúng mới gây ra nguy cơ.

Làm sao để sử dụng thực phẩm chứa chất bảo quản an toàn?

Người tiêu dùng có thể giảm thiểu rủi ro bằng những cách đơn giản:

• Đọc nhãn sản phẩm: kiểm tra danh mục phụ gia và chất bảo quản có trong thành phần.

• Ưu tiên thực phẩm tươi: chọn mua rau, củ, quả tươi để giảm tiêu thụ chất bảo quản tổng hợp.

• Hạn chế đồ chế biến sẵn: xúc xích, thịt nguội, nước ngọt thường chứa nhiều chất bảo quản.

• Kết hợp phương pháp bảo quản tự nhiên: đông lạnh, sấy khô, ướp muối, lên men.

Kết luận

Chất bảo quản là “con dao hai lưỡi”. Ở mức hợp lý, chúng mang lại lợi ích to lớn: ngăn ngừa vi khuẩn, kéo dài hạn sử dụng, đảm bảo an toàn thực phẩm. Nhưng nếu lạm dụng, chúng có thể gây ra dị ứng, rối loạn tiêu hóa, thậm chí nguy cơ ung thư.

Do đó, người tiêu dùng nên lựa chọn thông minh:

• Hiểu rõ về chất bảo quản trong thực phẩm.

• Ăn đa dạng, cân bằng giữa thực phẩm tươi và chế biến sẵn.

• Tin tưởng các sản phẩm có nguồn gốc rõ ràng, tuân thủ tiêu chuẩn an toàn thực phẩm.

Khoa học hiện đại không loại bỏ hoàn toàn chất bảo quản, mà quản lý chặt chẽ để chúng phục vụ con người một cách an toàn nhất.